مصاحبه اختصاصي با حضرت آيت الله صائني (ره)- (بخش دوم)

حاج آقا لطفاً ازگذشته ی زنجان مقداری برای ما بفرمائید؟

زنجان معروف به دار المومنین بود، اگر چه امروز دارالغربه گشته است.  آن طوري كه از پدرم و بزرگان شنیده ام اين مركز علمیت بوده است در زمان آخوند ملا قربانعلي زنجاني در حدود 1000 طلبه در زنجان بوده اند. حوزه ي گرمي داشت طلاب از اطراف و اكناف به زنجان مي آمدند  و مشغول به تحصیل مي شدند.  از قفقاز و لنكران بزرگاني چو آقا شیخ مختار قفقازي و مرحوم آقا سید مونس ادبي از بس كه از مراجع معروف بوده اند در زنجان اشتغال و تحصیل داشته اند كه اين اواخر در حدود 30 نفر مجتهد مسلم در زنجان وجود داشت بعضي از مجتهدين در تكايا اقامه ي نماز مي كردند. اين امر نشان دهنده ي مركزيت علمي زنجان مي باشد.

زنجان هم مركز فقاهت بود، هم مركز اصولیون و حكماء آقا شیخ زين العابدين عابدي از فقهاي طراز اول بوده اند كه در زنجان زندگي مي كرده اند. ايشان استاد آيت الله سید احمد زنجاني بوده اند. گاهي اوقات وقتي به مرحوم نائیني مراجعه مي كردند مي فرمود مگر آقا شیخ زين العابدين در زنجان نیستند دوباره ارجاع مي كرد به خدمت ايشان. از حكماء نامي در زنجان میرزا ابراهیم مكي بود كه متخصص رياضیات بوده اند حتي در رياضیات بي نظیر بوده اند . در اوايل تأسیس دانشسرا اساتید رياضي دانشسراه در هنگام مشكلات به ايشان مراجعه می كردند.

مرحوم سید ابوالحسن رفیعي قزويني مي فرمودند:  من از اصفهان آمدم به زنجان و مدت 3 ماه در مدرسه جمیله خانم اقامت كردم تا در حجره شیخ ابراهیم حكمي رياضایات بخوانم، و بعد مي فرمود نظیر ايشان در رياضیات در ايران كسي وجود ندارد . از شاگردان ايشان سید حسین زنجاني بود كه در زنجان منظومه تدريس مي كردند. از اساتید میزا ابراهیم مكي، میرزا مجید حكمي است، كه خیلي مورد تجلیل میرزا ابراهیم بوده اند. میرزا مجید حالت انزوا داشته و زياد به خودش مشغول بوده است، عارف و سالك بود. از شاگردان ايشان مرحوم آقا سید محمود نظام است كه بنده مدتي پیش ايشان هیئت خواندم.

سید محمود از آقا میرزا مجید خیلي تعريف مي كرده اند، منزلي داشنه اند در محله ي معروف » توپ آغاچي « شوارق و اسفار را از ايشان خوانده بود.  میرزا مجید در عرفان غوغا مي كرد آن مرد عارف از شاگردان مرحوم جلوه بوده اند. جلوه مي فرمود هر چه من داشته ام میرزا مجید زنجاني برده است. اثري از ايشان موجود نیست ولي خط زيباي ايشان كه استنتاج كرده نزد بنده موجود است. آقا میرزا مجید مدت زيادي در زنجان بوده اند و شغلي غیر از تدريس نداشته اند و از شاگردان بارز ايشا میرزا عبدالمجید وحدت مي باشد كه شاهزاده و از نسل قاجار است ، شخصیتاً معمم نبود ولي اهل عرفان و فلسفه بود. عارف و بسیار زاهد بوده اند. ايشان هم شوارق و اسفار تدريس مي نمودند، ولي عملاً تارك و زاهد بوده اند و در حدود 40 سال وي وفات كرده اند.

از بزرگان فلسفه در زنجان حكیم هیدجي است كه اهل هیدج بوده، مدتي در مدرسه معصومیه هیدج درس خوانده بعد به قزوين و تهران رفته و تا آخر عمر در مدرسه سید نصرالدين بوده اند. آن بزرگوار هم خیلي مورد توجه بوده اند. فقه و اصول را از مرحوم آشتیاني خوانده اند، البته مدتي هم به نجف رفته بود جامع معقول و منقول بوده اند. از آثار او حاشیه بر منظوم حاشیه بر اسفار، ديوان اشعار، رساله دخانیه موجود است. البته رساله ي دخانیه به صورت خطي نزد بنده موجود مي باشد و تا اكنون چاپ نشده و يا در صورت چاپ كمیاب و ناياب است. حاشیه برس اسفار با اصرار بنده و موافقت علامه چاپ شده است ايشان صاحب كرامات زيادي بوده است.از بزرگان ديگر زنجان مي توان از آقا سید رضي قطب از شاگردان میرزا مجید نام برد كه فلسفه و عرفان ، رياضیات تدريس مي كردند، فردي بود كاملا زاهد. اما از فقهاء نامدار شیخ حسین دين محمدي بود كه از شاگردان آخوند خراساني بودند.  آن مرد بزرگوار در مسجد میرزاء )پاسدار ( اقامه نماز جماعت مي كردند يك وقت خودش مي گفت من20 سال در درس آخوند شركت كردم، يك دوره شرح عروة از ايشان چاپ شده است. در هنگام وفات ايشان من رفتم خدمت آقا سید احمد زنجاني و گفتم ما مي خواهیم مجلس بزرگ داشتني براي ايشان در قم برگزار كنیم، بنده مايلم امضاء شما هم باشد.  ايشان فرمودند اشكالي ندارد .

اعلامیه اي با عنوان فضلاء زنجاني نوشتیم يكي از آن اعلامیه ها را خدمت آيت الله بروجردي بردم ايشان در هنگام تدريس اعلامیه را خواندند بعد از اتمام درس فرمودند آقا شیخ حسن دين محمدي وفات كرده است، او مرد ملايي بود.

من افتخار مي كنم كه چهار سال درس آخوند را ديده ام، ولي او خیلي قبل از ما بود  خیلي سبقت داشت بر ما، آقايان همه شان بروند به مجلس فاتحه و بنده خواهم رفت اين كار در

هنگامي انجام مي گرفت كه مرحوم بروجردي در اوج شهرت بوده اند.

بعد از ظهر فیضیه مالامال از جمعیت شد، همه تعجب مي كردند و مي پرسیدند كه اين مجلس به چه مناسبتي برگزار شده است؟ ولي آن مرد بزرگ در زنجان غريبانه زندگي مي كرد كاملاً در عسرت و توأم با رنج پسر ايشان هم آقا شیخ مرتضي دين محمدي اخیراً در تهران فوت كرده اند.

قطب الاسلام پدر مرحوم قطب بودند از قطب الاسلام كتابي خطي مانده كه در نزد بنده موجود است. در 12 رساله يكي از اين رسالات شرح و حاشیه ملا علي زنوزي بر معاد اسفار است.

آخوند مرد وارسته اي بود. از شاگردان شیخ انصاري هستند. حاج آقا رضا از پدرش حاج سید محمد نقل مي كردند كه ايشان از شاگردان شیخ حسن مماقاني بوده كه از نظر علم بعد از شیخ انصاري مرجع حوزه نجف بوده اند ولي آنچه شايع است و سید احمد زنجاني هم تأيید كارده اند ايشان از شاگردان شیخ انصاري بودند. پدرم از پدرش كه با آخوند رفت و آمد زيادي داشته است مي گفته آخوند مدت 12 سال در خدمت شیخ انصاري تلمذ كرده اند. آخوند يك مرد بسیار ارزنده از حیث فقه بود امتیاز عمده او اين بود كه به مسائل شرعیه ي فقهی تسلط كامل داشته و با حافظه قوي در اين منطقه بي نظیر بوده و به همین دلیل مورد حسادت اركان علماء بشر بوده است.  مخالفین او به دو دلیل نتوانسته اند به ايشان برخورد كنند.

اوّل فقاهت و علم ايشان ، دوم توده مردم آخوند را دوست داشته اند.

روح خانگري در زنجان ريشه دیرنه اي داشت در زمان آخوند هم افرادي مثل ابوالمكارم كه مخالف آخوند بودند به خاطر اينكه ذورياستین بودند، آخوند را زياد اذيت كردند . علاوه بر اين آخوند يك رمز معنويت داشته كه عده اي معتقدند طريقه عرفان خودش بوده يا اينكه آدم زاهدي بوده اكثراً غذا كم مي خورده وقتي منزلش را غارت كرده اند چیزي پیادا نكرد حتی  تا آخرعمرش ازدواج نكرده است. در زنجان تدريس مي كرده و شاگرداني هم داشته مدت  قضاوت كرده و حتي در يك مورد قصاص كرده است.

تألیف عمده اي نداشته است حاشیه اي بر مكاسب داشت كه در جريان غارت منزلش از بین رفته است. يك رساله علمیه از او باقي است كه كاملش در منزل بنده موجو داست . رساله ي مفصلي است. مسئله را نوشته دليل آ را ذكر مي نمايد متأسفانه افراط و تفریط در رابطه با ايشان خیلي زياد است.

سید احمد زنجاني مرد ملائي بود. همیشه كار مي كرد.  از شاگردان مرحوم حاج شیخ عبدالكريم حائري بود. زماني كه در زنجان بوده اند قوانین و ديگر كتب را تدريس مي كرده اند.  در قم تدريس نداشته و قلمي خوب و مطالعه اي فراوان داشته اند. تألیفات متعددي داشته اند از جمله مستشایات الاحكام، الكلام يجر الكلام، محاكمه بین الدين در زمان شیخ عبدالكريم تا زماني كه ايشا زنده بودند در جلسه شوراي فتواي ايشان حضور داشته اند. شخصي لطیف و خوش مشرب بوده و همه ايشان را عادل مي دانستند اين قضیه در قم خیلي مهم است . اواخر عمر پاهای ايشان فلج و چشم هايش سفید شده بود. ايشان در مقبره شیخ فضل الله مدفون گشته.

میرزا جواد طارمي از بزرگان علم و دانش بوده اند. مدت هاي زيادي در نجف تحصیل نموده بعد از عزيمت به زنجان ضمن تدريس تألیفاتي هم داشته اند. از جمله شرح قواعد علامه، ضیغ العقود ، حاشیه بر قوانین بسیار مرد فاضلي بوده اند؛ ولي متأسفانه جوان مرگ شده اند در حدود 40 سالگي شیخ صادق طارمي پسر ايشان فردي وارسته واعظي معروف بوده اند در مسجد سید قسمت غرب مسجد به منبر مي رفته و استقبال فراواني از ايشان مي شد. حاج شیخ صادق فلسفه را خوب مي دانست. در فقه و اصول متبحر بوده ولي در زنجان اقامتش كم بوده و چندان  فضل و دانش او بروز نكرده است. پسر ديگر شیخ جواد حاج شیخ يحیي بوده اند.

میرزا باقر زنجاني ، از طلاب مدرسه ي جمیله بود، هم عصر پدر بنده ولي از نظر فضل و زمان مقدم برايشان بود پدرم مي گفت من فصول را در خدمت ايشان خوانده ام ايام كه در زنجان بوده اند رسائل را تدريس مي كردند. تدريس رسائل در آن وقت خیلي مهم بود زيرا حوزه ي علمیه قوي و مفصل بود ايشان از شاگردان شیخ زين العابدين عبادي و شیخ فیاض بوده اند . وقتي از زنجان مي رفت همه آقايان معتقد بوده اند كه میرزا باقر فردي است مجتهد وقتي به نجف مشرف شده اند از نظر علمي مسلم هم رديف آقاي خوئي بودند. اساتید ايشان در نجف آقاي ضیاء آقاي نائیني، نراقي، يعني همان اساتیدي بودند كه آقاي خوئي ديده اند. در حدود 20 سال در خدمت اين آقايان بوده اند البته در سر درس شیخ حسین كمپاني و آقا سید ابوالحسن هم مي رفته اند . ايشان مدرس نحو بوده اند، كاري غیر از درس نداشته و همه ي افراد كه در سر درس او شركت نموده اند شیوه ي تدريس ايشان را مي پسندند، زيرا خوش بیان بوده و تسلط خوبي بر درس داشته اند. البته مقداري كم حوصله و مشكل زبان هم داشته اند ولي فردي برجسته و زاهد بودند دايي بنده كه يكي از تجار بود و به عتبات عالیه مشرف مي شد هر موقع به نجف مي رفت ، خدمت ايشان مي رسید و گاهي مبالغ معیني به امر به ايشان مي دادند هر موقع پولي به ايشان پرداخت مي شد آن شب ايشان ناراحت بوده و خوابي نداشته اند. دايي بنده مي گفت يك روز من از ايشا پرسیدم كه چرا ناراحت هستید؟ ايشان فرمودند مي ترسم الآن سكته كنم و اين مبالغ به اهلش نرسد . آن مرد بزرگ با تنگ دستي و زهد زندگي كرده اند. در زمان حكیم با اصرار يك منزلي براي ايشان تهیه شد. از تقريرات بحث ايشان باب استحصاب اصول چاپ شده است داماد ايشان میرزا احمد رضواني هستند كه در قم ساكتند. میرزا باقر متأسفانه مجهول القدر مانده اند؛ چون در اين منطقه كم تشريف آورده اند متأسفانه مردم هم عادت كرده اند كه اگر كسي رساله اي نداشته باشد، او را نمي شناسند و مجتهد نمي دانند.

من يادم است وقتي ايشان فوت شده بودند و مجلس ختمي گذاشته شده بود، اكثر مردم مي گفتند ايشان مجتهد بودند، مرد بزرگي بود.