خاطرات مرحوم آیت اله صائنی از استاد بزرگوارشان حضرت آیت اله علامه طباطبایی(قدس سره)

(قسمت اول – وجوه شخصیتی علامه)

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ

(رجالٌ صَدَقَوا ما عاهَدُوا الله عَلَيهِ)

حضرت علامه طباطبایی(قدس سرّه) ، دارای تفکر عمیق و بینش واقع نگر و مستقل و در عین حال بسیار متعادل بوده و هر حقیقت را در جایگاه خود می دیدند. و در سال های ممتد و طولانی که در علوم متفرق و رشته های فراوان در محضرشان تلمذّ شبانه روزی کرده، بهره ی وافر علمی می بردم و در معاشرت ها و ملازمت های دائمی که در سال های اقامت خود در قم با آن شخصیّت کم نظیر داشتم، از حضرتشان جمله و کلامی و یا بحثی بیهوده و یا بدون تحقیق و دقّت نظر، ندیدم و نشنیدم.

ایشان فلسفه، عرفان، علم اصول فقه به عنوان درس خارج، خارج فقه، علم درایه، هیأت، تفسیر، برهان منطق شفا را به طور جلسه و حلقه ی درس عمومی و یا خصوصی به طور متناوب تدریس می فرمودند و در هیچ فنّ بدون ابتکار و نو آوری نبودند.

هفته ای دو شب- پنج شنبه و جمعه- در محضر استاد جلسه ای خصوصی بود، که نخبگان از شاگردان ایشان حضور می یافتند، که بحمدالله، در حال حاضر هر یک از آن ها خود از علمای بزرگ و مجتهدان مسلّم به شمار می روند که رهبری علمی و فکری حوزه های علمیّه و جامعه را به عهده دارند و در آن جلسه مسایل فلسفی به طور اعم و وسیع موشکافی و تحقیق و تحلیل می شد و اگر از طرف شاگردان هم نظری بود، ابراز و بحث آزاد بود و محل تشکیل جلسات بنابه مصالحی در منازل دوستان متاهل بود و آنان که در آن روز مجرد بوده،در مدرسه طلاب زندگی می کردند، محروم از پذیرائی دوستان بودند. مراقبت به نوبت منازل و تعیین آن به عهده ی اینجانب بود و به همین جهت و علّت انس خاصی که با آقا داشتم، مقارن وقت نماز مغرب و عشاء در آن دو شب به منزل ایشان می رفتم، تا در خدمت ایشان به جلسه برویم و نماز مغرب و عشاء را به ایشان اقتدا می کردم و این یکی از عنایات خاص ایشان بود، زیرا ایشان مطلقا خود را در معرض جماعت و اقتدا در نماز قرار نمی دادند و آن سرّی دارد که از توضیح آن معذورم.

این نعمت در حالات خصوصی که در خدمت ایشان بودم، یا در مواقع رفت و برگشت به جلسه که مجال بود، مطالب لازم و یا آنچه به نظرم می آمد سؤال می کردم و حضرتش پاسخ می فرمودند و گاهی بدون سؤال این جانب، خود ایشان مطلبی در شرح حال بزرگی و یا نکته ای بیان می کردند، به دست می آمد که شب مزبور را درباره ی حقیر تبدیل به شب قدر می فرمودند.

یک شب می فرمودند آقای... که خدایش سلامت بدارد و بر تأییدش بیفزاید می گفت: نزدیک صبح که بلند شدم و برای وضو و نماز خود را آماده کردم، همین که به خود توجه کردم، می دانستم که من فلان شخص و دارای خصوصیات شخصی معین هستم، ولی هر چه به خود نگاه می کردم، می دیدم من فلان شخص شده ام و تمام وجودم خصوصیات شخصی او است، در صورتی که من می دانم، من هستم. بعد فرمودند، آن شخص محترم همین که وارد دستشویی می شود یک مرتبه می بیند، دیگر آن شخص نیست، بلکه خودش است. مرحوم علامه، مکاشفه ی باطنی آن عزیز را به حقیر نقل فرمودند. بنده سؤال کردم، آقا چرا در آن مکان ادراک عوض شده، باز خودش را مشاهده کرد. فرمودند: چون می خواسته در محل خلوت ساقر خود را رفع کند سرّ الهی به کمک آن بنده ی صالح آمده، که مبادا چشمش به بعضی اعضای نامناسب شخص دیگر بیفتد. این قضیه را از باب نمونه نقل کردم که، ایشان گهگاهی از حقایق معنوی مطالبی می فرمودند و تا برسیم به بیت ایشان در صورت مقتضی سر سخن باز بود.

                     بازگو از نجد و از یاران نجد                                                تا در و دیوار را آری به وجد 

حضرت علامه دو دوره کتاب الاسفار الاربعه را در قم تدریس فرمودند که، دوره اول کامل نبود و حقیر تمام دوره دوم را که دوره ی کامل بود، درک کردم و مدت هفت سال طول کشید و دو دوره نیز، الهیّات کتاب شفا را تدریس فرمودند، که در یک دوره آن، این جانب حضور داشتم.

در کتاب اسفار مرحوم صدر المتألهین، فصلی به عنوان تحقیق در عشق گشوده است. همین که، تدریس به آن فصل رسید، پیش از درس به این جانب فرمودند آن فصل را مذاکره نخواهیم کرد شما هم چیزی نگویید. در حلقه تدریس، آقا فرمودند این فصل را نمی خوانیم. یکی از دوستان که اهل شیراز بود، به عنوان اعتراض گفت: آقا چرا این مبحث را تدریس نمی فرمایید، اگر خوب نبود پس چرا مؤلف نوشته است؟ علامه، با لبخند ظریف جواب دادند، من نمی دانم چرا نوشته؟ نویسنده شیرازی است. خود معترض و بقیه اهل جلسه خندیدند و فصل عشق به سلامت گذشت.

علامه، یک دوره کامل خارج اصول فقه را تدریس کرده اند که یکی از افاضل تلامذ آن مرحوم، تقریرات ایشان را به طور کامل نوشته اند. لکن، تا به حال طبع نشده است و این امر موجب تأسف است، زیرا علامه در علم اصول فقه، دارای تحقیقات مخصوص به خود و ابتکار فنی فراوان بودند، از قبیل این که، موضوع علم چیست و آیا تشخیص و تمییز علوم از هم دیگر با موضوع است یا غایت و یا چیز دیگر و این که علوم حقیقه موضوع مشخص دارند و باید داشته باشند، ولی علوم اعتباریه، مانند: علم اصول فقه و امثال آن، موضوع حقیقی و واقعی ندارد و مسایل فراوان نو از این قبیل و نیز جناب ایشان مکرر به حقیر می فرمودند، مطالب حاشیه ی کفایه الاصول که نوشته ام، به نام من نقل نشود، زیرا آن را قبلا نوشته بودم و از اکثر مطالب آن عدول کرده ام، ولی متأسفانه همان حاشیه به نام آن مرحوم چاپ و منتشر شد. حال نمی دانم از که نالیم و از که گله مند باشیم، که از ماست که بر ما است.

علامه شریف، با در خواست و پیشنهاد چند نفر از دوستان که به خدمتشان رسیدیم، درس خارج فقه را در شب ها بعد از نماز عشائین، شروع کردند و دارای ذوق و دقت نظر فقهی بسیار قوی بودند و کتاب العروه الوثقی برای بررسی مدارک و تحقیق مطرح شد.

مرحوم آقا علاوه بر تدریس و تربیت علمی و عقلی، جمعی از مشتاقان و صاحبان استعداد را تربیت روحی و معنوی می فرمودند و اصرار داشتند که راه باطن و سلوک معنوی همان راه شریعت اسلام و سنت نبّی اکرم(ص) و راه و روش ائمه ی طاهرین و معصومین(علیهم السلام) است و بس و استاد ایشان در عرفان نظری و سلوک عملی مرحوم حجّه الحق آقای سیدعلی قاضی بوده است، که آن عارف کامل هم به یک واسطه از شاگردان مرحوم ملاحسینقلی همدانی - جزاهم ا... عن الحق و الیقین خیر الجزا- بوده اند.

و در زمان حال، فرزانگانی از تربیت یافتگان نفس با برکات مرحوم علامه در گوشه و کنار کشور با طهارت نفس و حسن سیرت و شاید بعضی ها در مرتبت مکاشفه و ارتباط با برزخ، مدارج معنوی را در سیر می باشند و از برکات زمین و جامعه هستند. خدای متعال بر صفا و طهارت باطن آنان بیفزاید و ما محرومان را دستگیری فرماید، اِنّه قریبٌ مجیبٌ.

علامه رحمه اله علیه، رساله های فراوان داشتند که، مخلوط بود و همه آن ها را از روی خط زیبا و شریف ایشان این جانب استنساخ کرده، بعد مقابله نموده بودم و بعد از ارتحال ایشان رساله ها چاپ شد. لکن افتادگی و غلط در آن ها زیاد دیده می شود و مایه ی تأسف است، به طوری که، یکی از مدرسان دانشگاه تبریز که فعلا در تهران تشریف دارند و به زبان یونانی نیز آشنا می باشند، علاقمند بودند که رساله البرهان را ترجمه به فارسی کنند و در ضمن مطالبی که علامه از ارسطو نقل کرده اند، با اصل مأخذ یونانی تطبیق نمایند، به حقیر مراجعه نموده، گفتند رساله ی برهان که چاپ شده قابل استفاده نیست و از یکی از اساتید محترم دانشگاه تبریز شنیده بودند که، من اصل نسخه را دارم درخواست نسخه ی برهان را کردند و این جانب فرستادم ترجمه و تطبیق و چاپ و منتشر کردند-=جزاه ا... عن العلم احسن الجزاء.

علامه به طور مکرر به مناسبت هایی که پیش می آمد، می فرمودند که «پس از مراجعت از نجف اشرف، مدت قریب به ده سال که در تبریز بودم با استاد بزرگوارم آقای قاضی تغمّده ا... برحمته که در قید حیات بودند، مکاتبه داشتم و تمام نامه های ایشان بسیار مفید و لازم بود که بماند و آن ها را نگه داشته بودم، لکن متأسفانه در موقع عزیمت از تبریز به قم نمی دانم در چه حادثه ای از بین رفتند و دیگر هر چه گشتم پیدا نکردم».

تاسف علامه بر فقدان آن نامه ها اهمیت ارزش علمی و معنوی آن ها را می رساند. مثلا، خود ایشان فرمودند که آقای قاضی سلام اله علیه، در یک نامه مرقوم فرموده بودند،«خدا را حمد و شکر می گویم که به تربیت انسان کامل نایل آمده ام».

این جانب، از شما در خواست می کنم، به کلام آن مرحوم برای چندمین بار دقت کنید که، به برکت شریعت اسلام و عمل تام و کامل به آن یک انسان که دراول معصوم خلق نشده، در نتیجه مجاهده و سعی و کوشش در ایمان و عمل صالح ایشان کامل می شود. آری رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند-انّی جاعل فی الارض خلیفه_ آری یک فرد انسان که با تصمیم و اراده مخلصانه قدم در راه خدا بردارد، عنایت حق تعالی دست او را می گیرد و در پرتو ولایت مطلقه ی حضرت حجه بن الحسن روحی فداه قرار می گیرد و بالاخره از مردان کامل شیعه به معنی حقیقی و از ارباب اسرار آل محمد صلوات علیهم می باشد. هنیئاً لارباب النَّعیم نَعیمُهُم از خصوصیات بارز و روشن علامه(قدس سره)، که جز در افراد نادر و مردان خدا پیدا نمیشود، این بود که ایشان در تمام مدت زندگی از توجه و یاد غیر خدا جدا" پرهیز می کردند و هرگاه کلمه ی من بر زبان ایشان جاری می شد، در پسوند آن کلمه بنده ی خدا می آوردند و عبارت (من بنده خدا) بر زبان جاری می کردند و به همین سیاق، در مقام عمل هیچ گاه اقدام در کاری به خاطر جلب نظر و رضایت خاطر این و آن نمی فرمودند و دایما"رضای خدا و انجام وظیفه ی دینی و الهی بر ایشان مورد توجه و مطرح بود.

ادامه دارد....