خاطرات مرحوم آیت اله صائنی از استاد بزرگوارشان حضرت آیت اله علامه طباطبایی(قدس سره)

(قسمت چهارم- شناخت ابلیس وخاطراتی از پروفسور هانری کربن)

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ

(رجالٌ صَدَقَوا ما عاهَدُوا الله عَلَيهِ)

علامه، در مجلد دوم عربی المیزان، ص 115، بحثی را مطرح فرمودند در تحقیق پیدایش و حقیقت نوع انسان و تاریخ حیات او در زمین و سپس مطالب را در ضمن فصول جداگانه و بسیار محققانه، با طرح آیات قرآن و استدلال علمی و عقلی تلفیق فرمود و بحث های دلنشین اجتماعی، ابتدای پیدایش انسان، ترکیب انسان از جسم و روح، و ادراک انسان و معنی آن و تعلّق آن بر مدرکات با شناساندن ادراکات نظری و عملی که به عقل نظری و عقل عملی معروف است و جناب علامه، در مباحث اجتماعی عقیده دارند در افراد بشر در مرتبه ی ذات و فطرت قریحه ی استخدام هست، که اصطلاح را خود آقا آورده، انتخاب کرده اند و می فرمایند افراد نوع انسان، زندگی اجتماعی را انجام می دهد. لکن سعی دارد، تا با همین تمایل استخدام، افراد دیگر و دیگران را در منافع و مصالح خود در خدمت گزاری خود قرار دهد و آن فرد مقابل هم همین قریحه را دارد و در نتیجه اختلاف و کشمکش در میان افراد اجتماع ظهور خواهد کرد و چون منشأ اختلاف و مشاجرات و فروع و شاخه های بسیار زیاد آن از فطرت انسان نشأت می گیرد، نباید توقع و انتظار داشت که خود ذات و فطرت افراد انسان این مشکل را از جامعه رفع کرده، یا راه حل مناسب فطری برای آنان ارایه دهد. بنابراین راه حلّ مشکل اختلاف، باید از مبدأ دیگری امدادرسانی شود و از این جا عقل متوجه می شود که خدای متعادل دستگاه نبّوت و انبیا را که فرستاده، یکی از برکات مهم و اهداف عالیه ی آن رفع اختلاف از میان جامعه و میان افراد جامعه ی بشری بوده است و برای تحقیق و بینش کامل جوانان پژوهشگر و واقع نگر را دعوت می کنم به صفحه 115 تا 138، مجلد دوم تفسیر المیزان مراجعه، با دقت مطالعه فرمایند، تا آنچه دل و فطرتشان خواهد، همان بینند.

موضوع بسیار جالب دیگری که کوثر عزیز حوزه های علمیه، بحث پر مغز و بی سابقه ای در آن کرده است، تحقیق در آیات مربوط به ابلیس و جنود ابلیس و عمل و میدان عمل ابلیس است. علامه، توضیح می دهند: ابلیس یک فرد از جنّ است-«کان من الجنّ ففسق عن امر ربه»- او از جن بود پس کنار کشید از فرمان خدایش و در جای دیگر، در قرآن می گوید:«ما مَنَعَکَ اَن تَسجُدَ لما خَلَقتُ بیدیَّ» سوره ص/75، «قالَ خَلَقتَنی مِن نارٍ و خَلَقتَهُ مِن طین»- کدام عامل مانع شد از این که سجده کنی، بر آنچه را که با علم و قدرت خود، او را آفریده بودم (آدم) و در پاسخ ابلیس گفت: مرا از آتش آفریدی و او را از گل- و در آیه دیگر می فرماید «وَالجانَّ خَلَقناهُ مِن قَبلُ مِن نارِ السَّموم»، جن را آفریدیم از آتش شعله ور، که از مجموع آیات معلوم می شود مبدا و اصل آفرینش جن، آتش بوده، به سبب تحولات و تکامل به صورت موجود زنده و دارای اراده و عقل و در عین حال موجود مادی بسیار لطیف و قابل نفوذ در اجسام غلیظ و سخت و سفت بوده، مکلّف به دین و شریعت الهی است و یکی از افراد ممتاز و بسیار قدرتمند این نوع، ابلیس است که پیش از انسان آفریده شده، به سبب سبکی و لطافت ماده ی وجودش در آسمان ها و در صف ملایکه ی مراتب پایین، مراتب بندگی و اظهار خلوص ابراز می داشته، پس از خلق آدم و امر ملایکه به سجده آدم، غرور و خودستایی و تمرّد ابلیس ظاهر شد و مورد طرد و لعن خداوند قرار گرفت و رانده ی درگاه الهی شد، تا روز وقت معین ابلیس نیز، خبث سیرت خود را بیش تر به نمایش گذاشت و به جای توبه گفت:«فَبِعِزَّتِکَ لاُغویَنًّهُم اجمعین اِلاّ عِبادَکَ مِنهُمُ المخلصین»، به عزت تو سوگند یاد می کنم، همه انسان ها را گمراه کنم، مگر بندگانی که تصفیه شده، در مرتبه ذات طهارت یافته باشند. در این آیه هم به خباثت خود، که ایستادگی در برابر امر خدا است، اعتراف کرده، هم به ناتوانی خویش در مقابل مشیّت حضرت پروردگار جلّ و علا فرموده بود: برای من در زمین از انسان خلیفه خواهد بود و خلقت انسان همانا برای وجود خلفای الهی است، ابلیس اعتراف کرد که بر مخلصان – با فتح لام- از بندگان خدا راه و قدرت وسوسه ندارد، پس آن ها از ابلیس در امان و بدورند و تنها و محضا برای خدا و به یاد خدا و با خدایند. حضوری گرهمی خواهی از او غایب مشو حافظ.

تأکید و تصمیم ابلیس برای اغوا و گمراهی انسان ها از صراط مستقیم خداوند، در آیات فراوان آمده که در هر آیه و مورد، نکته و یا نکاتی عمیق و تکان دهنده دیده می شود. از طرف دیگر، مرکز تأثیر و عمل ابلیس و زادگان و سپاه او در انسان، مستقیما ناحیه ی عواطف انسانی نفسانیه او است. مانند: خوف و رجا و آرزو و حسرت و شهوت و غضب و غیر این ها که قهرا تفکر و اراده انسان بر این گونه عواطف منعطف و مستند است. چنان که، در قرآن مجید آمده است:«یَعِدُهُم وَ یُمنّیهِم وَ ما یَعِدُهُم الشَّیطان الا غُروراً». النساء/120.«وعده می دهد مر آنان را و به آرزو و حسرت وادار می کند و وعده نمی دهد شیطان آنان را مگر به دروغ و فریب» و در آیه ی دیگر:«فَزَیَِن لهم الشیطان اعمالهم». النحل/63. «زینت و آرایش می دهد عمل و کردار آن ها را در نظر خودشان»، آیه دیگر:«اَلوَسواسِ الخَنِّاسَ اَلَّذی یُوَسوسُ فی صُدُورِ النّاسِ.» الناس/5، چناچه از مجموع آیات کریمه استفاده می شود، شیطان از طریق تحریک و تشویق عواطف در ادراک انسان اثر می گذارد و یا تأثیر در ادراک، عمل انسان بر طبق این ادراک در خارج محقق می شود، لکن متقدّمان از علمای تفسیر در توضیح و تحقیق نفس ابلیس و شیطان و بیان ذرّیه و جنود او و تأثیر وی در باطن هر فرد انسان و چگونگی اضلال و گمراه کردنش و این که چگونه بر صراط مستقیم خدا تمکّن می یابد و بندگان خدا را از حالت اعتدال فطرت و مقام شاکر بودن به دور می دارد، بحث قانع کننده و گره گشایی نفرموده اند و این حقیر نیز به نمونه هایی اشاره کردم، ولی برای اطلاع جامع از حقایق راجع به این معنی اهل طلب می توانند به مجلد هشتم عربی تفسیرالمیزان، از صفحه ی 34 تا آخر بحث، مراجعه فرمایند.

مطالبی که از قلم ناتوان این شاگرد مهجور آن کوثر جاری شد، قطره ای بود از دریا و نمودی از کوثر جوشان پرنور و بها که در المیزان آمده است و العاقل یکفیه الاشاره، المیزان جملگی ابتکار و مطلب جدید دارای نکات تازه و نو از کتاب نور و هدایت و ذکر و فرقان آسمانی است، که هر صاحب نظر را در حیرت فرو می برد و هر شخص صاحب انصاف را به یاد مولی الموالی، امیرالمؤمنین صلوات اله و سلامه علیه می اندازد که در ضمن خطبه ای در نهج البلاغه فرمود: اوُلئِکَ الذینَ هَجَمَ بهم العِلمُ لَیِزرَعُوها فی قُلُوبِ اَشباهِهم، به راستی علامه از افراد نادری بود که علم و دانش و عمیق نگری در حقایق اشیا و مراتب هستی و وجود، به قلب و باطن و مرکز عقل و تفکر ایشان هجوم آورده بود. درست به خاطر دارم، آن مرحوم وقتی از خاطرات دوران تحصیل خود سخن می گفتند، فرمودند: من دو سال که در نجف اقامت داشتم و علوم و معارف مختلفه را در آن جا می آموختم، به یاد ندارم در فنون گوناگون مسأله و مطلبی برایم پیش آید و این جانب به هر زحمت و مشقتی بود  آن معضل را حل نکرده باشم و از استاد یا کس دیگری استمداد یا سؤال کنم. این استقلال فکر و اتکا به نفس، خود شاهد و دلیل گویایی است که، حضرت ایشان هم دارای تفکر عمیق بوده اند و هم اهل تدبر و تفکر و اندیشه، که این دلیل نبوغ است و شاگردان ممتاز ایشان نیز معترفتند که در طول معاشرت با ایشان، وی را در حالت تأمّل و تعقل می دیدند.

از جمله خاطره های شیرین حقیر این است که، با میل و امر استاد در جلسات مصاحبه ی آن بزرگ با پرفسور هانری کربن من هم حضور داشتم و در بعضی مواقع به همراه آقا از قم به تهران می رفتیم. آقای کربن، هم فیلسوف بود و هم عارف مسیحی. استاد عرفان داشت، از او ذکر خیر می کرد و قبل از آشنایی و ارادت و بهره مندی از علامه درباره ی اسلام، در عرفان و راه باطن از دیدگاه اسلام فحص زیاد کرده، بالاخره متأسفانه در دام فرقه ی اسمعیلیه افتاده بود، زیرا آن ها را باطنیه می نامند و علاوه اهل تأویل هم هستند و این خود دامی است و متأسفانه، عرفان واقعی و بی پیرایه و معنویت ولایت الهی اسلام را در آنها می جست. لکن، بعد از درخواست ملاقات با کوثر وجود علامه و پذیرفتن آقا به مناسبت احساس مسئولیت و وظیفه ی شرعی بنا به درخواست یک مرد علاقه مند به دین و ارادتمند به علامه، در خیابان بهار تهران در یک هفته در میان دو شب حلقه ی مذاکره و ملاقات با حضور جمعی از استادان بزرگ دانشگاه که بعضی از آن ها سمت مترجم هم داشتند، شروع به کار کرد و معمولا، بلکه دایما" سؤال از طرف آقای کربن مطرح می شد و فارسی را می فهمید، ولی نمی توانست خوب صحبت کند و جناب علامه جواب می دادند و قسمت عمده ی سؤال و پرسش کربن درباره ی باطن و معنویّت اسلام و معنی امام و موقعیت وجودی امام و اثر وجود امام و ارتباط امام با باطن عالم و از این قبیل بود و قهرا" مطالب و مسایل گوناگون که با این مسایل ارتباط داشت نیز مورد تحلیل و تحقیق قرار می گرفت و در نتیجه روش فکر کربن تغییر کرده، از تحقیق و ارادتی که به اسماعیلیه پیدا کرده، منصرف شد و تمام همت خود را در نشر معارف و کتب و ترویج افکار اولیای الاسلام بالاخصّ اظهار ارادت و اخلاص به حضرت علی بی ابیطالب(ع) و کلمات و روایات منقول از ایشان گماشت و در قسمت حکمت، تقریبا" تمام کتب سهروردی را به طبع رساند و در نشر کتاب های صدرالمتألهین همت گماشت و ارادت و گرایش خاصی نسبت به قرآن و پیامبر اسلام و ائمه هدی علیهم السلام، پیدا کرد و اظهار می نمود.

 به خاطر دارم، یک شب بعد از ختم جلسه و بحث این جانب از آقای کربن پرسیدم، بهترین عبادت و حضور قلبی شما در پیشگاه خداوند متعال و چگونه با کدام عمل حاصل می شود و برای این مقصود چه کار انجام می دهید؟ در جواب گفتند: به خدا سوگند من به امام زمان که حاضر و ناظر و مسلّط به ظاهر و باطن افراد نوع انسان است، متوسل می شوم و به برکت و وسیله ی او از خدایتعالی مدد می گیرم و ادامه داد: من به وجود و فیض دائمی و کلی او به حدی معتقدم که در مراجعت سال قبل من به فرانسه در دانشگاه سوربن که برایم سمینار سخنرانی از نوآوری های تحقیقاتم در ایران تشکیل شده بود، سخنرانی خود را به نام و بیان شخصیت آن حضرت قرار دادم و متذکر این نکته شدم که ملت یهود بعد از درگذشت حضرت موسی (ع)، چون عیسی بن مریم (ع) و ولایت الهی را در روی زمین قبول ندارند، پس رابطه ی انسان و به طور کلی، عالم طبیعت با عالم غیب را منقطع می دانند و سبب متصل میان زمین و آسمان ندارند. لکن، مسیحیان این ارتباط و اتصال را با اعتقاد به اوصیای موسی تا حضرت مسیح (ع) استمرار داده، ولی چون نبوت پیامبراکرم را نپذیرفتند، مانند یهودیان در قول به ولایت و ارتباط ظاهر عالم به باطن آن ربطی ندارد، فقط مسلمانان هستند که اعتقاد به اوصیای عیسی و ولایت الهی را تا شخص محمد (صلی اله علیه واله) ادامه داده اند و پس از رحلت پیامبر اسلام، تمام فرق مسلمان آن مقام معنوی و ادامه امامت و ولایت الهی در جامعه ی انسانی را منقطع و تمام شده دانسته اند جز یک فرقه از مسلمانان و آن شیعه دوازده امامی است که فقط این فرقه، مرکزیت آن ها فعلا" در ایران است، معتقدند تا انسانیت باقی بوده و در کره ی زمین زندگی می کند باید یک فرد کامل از انسان طاهرالذّات (امام و ولی عصر و زمان)، حیّ و زنده باشد که او حجت خدا و روح عالم امکان است و اگر او نباشد، انسان و نظم جهان درهم می ریزد.

خلاصه گفتار آقای کربن بود، ولی جالب این است که، این گونه تفکر و تا حد بسیار قوی باور در یک فیلسوف غربی پیدا شدن و در مرکز علمی و فرهنگی خودشان دانشگاه سوربن به آن گونه که گفته شد، سخن گفتن به طور ساده، قریب به محال است، بلکه به برکت نفس رحمانی کوثر علم و حقیقت ولایت یا روح پاک او آمیخته بود، امکان پذیر گشت و این بنده ی ضعیف و بسیار حقیر خدا که مخلص هر مسلمان و هر جوان پاک سرشت و خداجو هستم، با کمال تواضع درخواست می کنم که از عالم الهی و ربانی نوشته شده غفلت نفرمایند و همچنین مجالست با شاگردان عظیم الشأن آن کوثر یا مطالعه ی نوشته های نویسندگان گرانقدر از آنان را ارج بنهید.

پایان