نقش اراده خداوند در افعال انسان چگونه است ؟

در این مبحث این سئوال مطرح است که آیا اعمالی که افراد انجام می­دهد نیز مخلوق خداوند است یا خداوند هیچ دخالتی در صدور افعال از انسان­ها ندارد، به‌طور مثال کسی که نماز می­خواند یاغذا می­خورد، آیا خداوند در نماز خواندن و غذا خوردن او دخیل می­باشد یا خیر؟ اگر قبول کنیم که افعال انسان مخلوق خداوند است مسئله جبر پیش می­آید و اگر بگوییم علت افعال، خود انسان است آنگاه خداوند متعال را در بخشی از این عالم بی­تاثیر قلمداد کرده­ایم که این‌را هم نمی­توان قبول کرد. امام صادق (علیه السلام) با بیانی لطیف پاسخ مسئله را می­گویند که به نظر من اگر امام آن‌را بیان نمی­کردند ما هرگز قادر به یافتن این تعبیر نبودیم. حضرت می­فرماید: افعال انسان­ها نیز مخلوق خداوند هستند اما مخلوق به نحو تقدیر نه به نحو تکوین و خداوند خالق همه چیز است و ما نه به جبر قائل هستیم و نه به تفویض بلکه امر بین امرین است.

تکوین یعنی پروردگار به یک موجود از عدم وجود دهد و در عالم کون به یک ماهیت، لباس وجود بپوشاند مثل زمین که وجود نداشت و خداوند ایجاد کرد. اما درباره افعال این‌طور نیست که خداوند بر زبان ما بدون تاثیر خودمان کلام ایجاد کند که اگر چنین بود جبر محسوب می­شد، بلکه به‌صورت تقدیر است، یعنی خداوند متعال در این عالم قالب­هایی ایجاد کرده که نتیجه آن برخی از اعمال انسان­ها است و تاثیر خداوند در افعال انسان­ها از این طریق می­باشد.مثلا اگر انسانی مذکر باشد و دارای عقل قوی، گفتار او منطقی خواهد بود و اگر انسانی مؤنث باشد و گرفتار عواطف، گفتار او عاطفی خواهد بود؛ در اینجا اگرچه ایجاد کننده کلام، این آقا و خانم بوده­اند اما تقدیر و قالب­بندی آن‌را خداوند صورت داده است چون ریشه وجود در دست اوست. پس افعال انسان از آن جهت که از انسان صادر می­شود به خود او مربوط است امااز این جهت که انسان از طرف خداوند دارای اندازه وجودی خاصی است که آن اندازه و تقدیر باعث صدور این افعال می‌شود، مربوط به خداوند می­باشد. نتیجه این بحث چنین است که موضوع نه جبر خالص است و نه تفویض خالص، یعنی نه این‌گونه است که فعل از ناحیه انسان باشد و خداوند در آن مداخله نداشته باشد و نه اینکه فعل، مخلوق خدا باشد و انسان در آن تاثیری نداشته باشد؛ بلکه امربین امرین است یعنی اعمال افراد ازآن جهت که از وی صادر می­شود مربوط به خود اوست وازآن جهت که این فرد دارای فلان خصوصیت است که خداوند به او عطا فرموده، مربوط به خداوند است و مؤاخذه انسان در رابطه با آن قسمت است که مربوط به انسان می­شود چراکه طبق حدیث شریف، خداوند هرکس را به اندازه استعداد او مکلف می‌کند.